Η Νέα Μονή έχει ιδιαίτερη θρησκευτική σημασία και ταυτόχρονα είναι ένα σπουδαίο πολιτιστικό μνημείο.
Ιδρύθηκε στα μέσα του 11ου αιώνα. Οι τρεις ασκητές Νικήτας, Ιωάννης και Ιωσήφ βρήκαν την εικόνα της Παναγίας μέσα σε μια φλεγόμενη μυρσίνη, χωρίς να καίγεται. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Μονομάχος, όπως και είχε υποσχεθεί 
στους μοναχούς, έκτισε το μοναστήρι. Τόσο ο αυτοκράτορας όσο και η σύζυγός του, η Ζωή η Πορφυρογέννητη έδειξαν κατ’ επανάληψη το ενδιαφέρον τους και την αγάπη τους για την Νέα Μονή. Μάλιστα και οι επόμενοι αυτοκράτορες έδωσαν χρυσόβουλα, ειδικά προνόμια και δωρεές στο μοναστήρι.
Ο αυτοκράτορας πρότεινε στους μοναχούς να διαλέξουν όποιο σχέδιο ναού υπήρχε στη Κωνσταντινούπολη για να κτιστεί η Νέα Μονή, με μόνη εξαίρεση τον ναό της του Θεού Σοφίας. Τελικά οι μοναχοί διάλεξαν και ο αρχιτέκτονας σχεδίασε τον ναό σύμφωνα με την εκκλησία των Αγίων Αποστόλων των Μικρών που βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη, μια εκκλησία που δυστυχώς δεν διατηρήθηκε ως τις μέρες μας.
Η Νέα Μονή ήταν για πολλούς αιώνες ένα από τα πλουσιότερα μοναστήρια στο Αιγαίο. 
Στην ακμή της μόναζαν περίπου 800 μοναχοί σε κελιά εντός της Μονής ή σε κελιά σε κοντινή απόσταση. Ήταν γνωστή για τη μεγάλη βιβλιοθήκη της και φρόντιζε να ενισχύει οικονομικά πολλά σχολεία. Πολλοί μεγάλοι διδάσκαλοι έχουν συνδέσει το όνομά τους με τη Νέα Μονή, όπως ο Όσιος Νικηφόρος, ο Γρηγόριος Φωτεινός, ο Δωρόθεος Πρώιος και ο Θεοδόσιος Κοκκινάκης. Η Νέα Μονή είχε μοναδικά προνόμια και κατά τη γενουατοκρατία και κατά την τουρκοκρατία.
Η Σφαγή της Χίου το 1822, οι λεηλασίες της μονής από τους Τούρκους, αλλά και ο μεγάλος σεισμός του 1881 επέδρασαν αρνητικά στο μοναστήρι. Το 1857 ο ηγούμενος Γρηγόριος Φωτεινός επέβλεψε εργασίες αναστήλωσης των κτισμάτων και συντήρησης των ψηφιδωτών. Δυστυχώς ο σεισμός του 1881 κατέστρεψε το καμπαναριό, τον τρούλο και τμήμα της καμάρας του ιερού, ακόμη και μεγάλα τμήματα των ψηφιδωτών. Η δύσκολη οικονομική κατάσταση του νησιού δεν επέτρεψε την αναστήλωση του τρούλου πριν από το 1900. Από τα μέσα του 20ου αιώνα γίνονται διαρκώς εργασίες αναστήλωσης των κτιρίων του μοναστηριού και συντήρησης των μοναδικών ψηφιδωτών.
Η εικονογράφηση, τα ψηφιδωτά της και η αρχιτεκτονική της την διακρίνουν ανάμεσα σε πολλές εκκλησίες της Βυζαντινής περιόδου. Τα ψηφιδωτά, με πολύχρωμες ψηφίδες από γυαλί και φυσική πέτρα κοσμούν τους θόλους, το Ιερό Βήμα και μεγάλα τμήματα του ναού.
Η τοποθεσία του μοναστηριού, 
ανάμεσα σε κυπαρίσσια, σε ένα λιθόκτιστο περίβολο με ακανόνιστο σχήμα, δίνει το δικό της τόνο. Το καθολικό της μονής, με καταπληκτικά ψηφιδωτά, είναι οκταγωνικό νησιώτικου τύπου. Τύπου που συναντούμε μόνο στη Χίο και στην Κύπρο. Η πολιτιστική αξία της Νέας Μονής αναγνωρίστηκε διεθνώς με την εγγραφή της στον Κατάλογο Μνημείων Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.
Η θαυματουργή εικόνα της Θεοτόκου βρίσκεται στο Τέμπλο δεξιά απ’ την Ωραία Πύλη. Είναι μικρή εικόνα της Θεοτόκου χωρίς το Μονογενή της Υιό στραμμένη προς τα αριστερά. Κατά την παράδοση η πρώτη εικόνα ήταν έργο του Ευαγγελιστή Λουκά. Η εικόνα έχει νεότερο χρυσό κάλυμμα και το ανάθημα του Κωνσταντίνου του Μονομάχου, το χρυσόβουλο δαχτυλίδι του.
Νοτιοδυτικά του καθολικού υπάρχει η Τράπεζα της μονής και στα δυτικά ο αμυντικός Πύργος. Η ημιυπόγεια Κινστέρνα (κτιστή δεξαμενή συλλογής υδάτων) διατηρείται ακέραια ακριβώς όπως ήταν τον 11ο αιώνα όταν κατασκευάστηκε, και πρέπει να σημειώσουμε ότι έχει ομοιότητες με την Κινστέρνα της Αγίας του Θεού Σοφίας στη Κωνσταντινούπολη.
Τα περισσότερα 
κελιά της μονής σήμερα δυστυχώς είναι κατεστραμμένα. Ένα διώροφο κτίριο κελιών έχει επισκευαστεί και λειτουργεί ως μουσείο, ενώ η μονή λειτουργεί σαν γυναικείο μοναστήρι. Στην μονή πραγματοποιούνται εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές.
Η Νέα Μονή εορτάζει τον Αύγουστο, στην απόδοση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στις 23 του μήνα. Μεγάλο πλήθος λαού έρχεται κάθε χρόνο για να προσκυνήσει την θαυματουργή εικόνα της Θεοτόκου. Στις 20 Μαΐου τιμάται η μνήμη των κτητόρων, Οσίων Νικήτα, Ιωάννη και Ιωσήφ.